۲۸ آذر۱۳۹۷ (دسامبر ۲۰۱۸)، زمانی که جمعی از مردم شهر عطبره در سودان در اعتراض به وضعیت اقتصادی به خیابان رفتند، تصورش را هم نمی‌کردند که جرقه‌ی انقلابی را روشن می‌کنند که به سرنگونی سه دهه دیکتاتوری عمر البشیر، رئیس‌جمهوری این کشور ختم خواهد شد.
این اعتراضات که به‌سرعت از عطبره به سایر شهرهای سودان از جمله خارطوم، پایتخت این کشور کشیده شد، خیلی سریع از اعتراض به گرانی و افزایش قیمت سوخت، با شعار «الشعب یرید اسقاط النظام» به سمت مطالبه برای سقوط رژیم البشیر تغییر مسیر داد.
وجه تازه و ویژه‌ی اعتراضات سودان اما زنان بودند، گروهی که به بازیگران مسلم این انقلاب تبدیل شدند، آن هم در جامعهای مسلمان، با ساختاری سنتی و محافظه‌کار. معترضان در خیابان شعار «الثورة» سرمی‌دادند و«انقلاب» می‌خواستند.
شاید بتوان انقلاب ۲۰۱۹ سودان را که دنیا آن را انقلابی زنانه خواند، نزدیک‌ترین رخداد انقلابی به خیزش انقلابیِ این روزهای ایران دانست. در این آلبوم چند پرده از روند و مطالبات انقلاب زنان در سودان را مرور می‌کنیم؛ پرده‌هایی آشنا و قابل لمس برای زنان ایران.
شاید هر انقلاب یا هر قیامی، نیازمند حداقل یک تصویر ماندگار باشد، تصویری که بتواند به نمادی برای معترضان تبدیل شود. در سودان این تصویر را آلاء صلاح النورانی رقم زد.
پیشگامی زنان در انقلاب سودان با تصویر درخشان آلاء، زن جوان سفیدپوشی که روی سقف یک ماشین ایستاد و در میان جمع بزرگی از معترضان که گرداگردش جمع شده و فریاد «انقلاب» سرمی‌دادند تکمیل شد. در حقیقت، سودان انقلاب خود را با این تصویر به دنیا مخابره کرد؛ تصویری از یک انقلاب زنانه.
اعتراضات اخیر ایران نیز تصویرهای مشابهی از زنان را به خود دید. در نخستین روزهای اعتراضات، زن جوانی در بلوار کشاورز تهران و در میان جمعی از معترضان، روی ماشینی که وسط خیابان متوقف شده بود رفت و روسری‌ای را که بر چوب آویخته بود به آتش کشید. نام آن زن را نمی‌دانیم اما او به‌سرعت در میان زنان دیگر، در سراسر ایران تکثیر شد. زنانی که یک به یک روی سقف ماشین‌ها یا سطل‌های زباله در وسط خیابان‌ها پریدند، روسری‌های خود را به آتش کشیدند و فریاد زدند: «زن، زندگی، آزادی».
مبارزه با حجاب اجباری
زنان سودان سال‌های سال از جمله مهمترین گروه هدف سرکوب حکومت عمر البشیر بودند، حکومتی که از سال ۱۹۹۲ قانون «نظم عمومی» را که برگرفته از احکام اسلامی بود به تصویب رساند. این قانون محرومیت‌ها و ممنوعیت‌های مختلفی را متوجه زنان می‌کرد؛ از تحمیل حجاب تا حتی معاشرت با مردان. زنان طبق قوانین اسلامی سودان باید با تن دادن به حجاب اجباری موها و بدن خود را می‌پوشاندند. پوشیدن شلوار برای زنان ممنوع بود و هرگونه تخطی از این قوانین برای زنان سودانی محکومیت، زندان، شلاق و جریمه‌ی نقدی به دنبال داشت.
گشت‌های موسوم به اخلاقی در دوره‌ی حکومت عمر البشیر بر پوشش زنان در حوزه‌های عمومی نظارت می‌کردند.
سقوط حکومت عمر البشیر با انقلابِ همین زنان اما در نهایت با لغو برخی قوانین مربوط به پوشش و حجاب اجباری همراه بود و به زنان سودانی امکان داد تا اختیار بدن، لباس و حجاب خود را تا حدودی باز پس بگیرند.
انقلاب و مرئی شدن زنان
گرچه در اعتراضات پیش از ۲۰۱۸ سودان هم زنان همواره همراه با اعتراضات به خیابان می‌آمدند اما در انقلابی که به سرنگونی البشیر منتهی شد، حضور و نقش زنان حتی پررنگ تر از مردان بود. حتی فعالان حقوق زنان در سودان هم از مشارکت پرشمار زنان در این انقلاب شگفت‌زده بودند. زنانِ برآمده از جامعه‌ی سنتی و محافظه‌کار سودان حتی در اعتراضات شبانه نیز حضوری پررنگ داشتند. این زنان در حقیقت علیه محدودیت‌های فرهنگی و خانوادگی جامعهای سنتی، که به واسطه‌ی گفتمان و قوانینِ محافظه‌کارانه‌‌ی حکومتْ تقویت و درونی شده بود به خیابان آمده بودند.
در اعتراضات ایران هم گرچه حضور زنان همواره پررنگ بوده اما آنچه در خیزش انقلابی حال حاضر می‌گذرد، بدون شک حضوری متفاوت است. در این میان شاید حضور زنان بلوچ در اعتراضات را یکی از وجوه ویژه‌ی این حضور بتوان دانست. زنانی که به خاطر بسترهای اجتماعی و سنتیِ محدودِ منطقه‌ی خود، همواره با محرومیت‌های مضاعفی مواجه بوده و هستند و تا پیش از اعتراضاتِ این روزها هرگز چنان که باید صاحب چهره نبوده‌اند.
مطالبه‌گری برای مشارکت سیاسی
زنان سودان به عنوان پیشگامان اعتراضات خیابانی در این کشور به دنبال آن بودند که با به ثمر نشستن انقلاب، به سهمی متناسب و برابر در ساختار جدید سیاسی دست یابند اما فرهنگ مردسالار و اسلام‌گرایی مانع‌شان بود. با این حال پس از انقلاب و شکل‌گیری شورای نظامی هم تنها دو صندلی از میان یازده صندلی شورای حاکم و چهار وزارتخانه از ۱۶ وزارتخانه‌ی کشور به زنان سپرده شد. این در حالی بود که قانون اساسی جدید اعلام کرده بود: «دولت برای زن و مرد حق برابر در برخورداری از تمامی حقوق سیاسی، مدنی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قائل است».
این همه اما باعث دلسردی و عقب‌نشینی زنان سودان نشد و آنها تظاهرات خیابانی برای پاس‌داری از سهمی را که در انقلاب ایفا کرده بودند ادامه دادند و به‌مرور توانستند جایگاه‌های بیشتری در ساختار سیاسی به دست آورند.
تغییرات کوچک اما مهم
انقلاب ۲۰۱۹ سودان و سقوط دولت البشیر که بی هیچ تردیدی بدون مشارکت گسترده‌ی زنان سودانی هرگز ممکن نمی‌شد؛ در نهایت به اصلاح بسیاری از قوانین کیفری سودان انجامید. یکی از مهمترین اصلاحات در قوانین این کشور جرم‌انگاریِ ناقص‌سازی جنسی زنان – موسوم به ختنه – بود.
گزارش سازمان ملل متحد نشان می‌دهد نزدیک به ۹۰ درصد زنان ۱۴ تا ۴۹ ساله‌ی سودانی مورد عمل ناقص‌سازی جنسی قرار گرفته‌اند. عملی که مراجعِ مذهبی سودان آن را شرعی و شیوه‌ای برای «حفظ عفت دختران» می‌دانستند.
کودک‌همسری ازدواج زودهنگام و اجباری کودکان هم تا پیش از انقلاب در سودان قانونی بود. براساس برآوردهای منتشر شده در این کشور، از هر سه زن، یک زن پیش از ۱۸ سالگی ازدواج می‌کرد. دختران از ۱۰ سالگی می‌توانستند به خواسته‌ی پدر ملزم به ازدواج شوند. قوانینِ این کشور که از فقه اسلام ریشه می‌گرفت در مقابل آزار جنسی و تجاوز و به طور کلی جرائم جنسی علیه زنان سکوت کرده بود. برهمین اساس تجاوز شوهر به همسرش هم هیچ منع قانونی نداشت. انقلاب سودان اما امکان حذف بسترهای قانونیِ اجبار دختران به ازدواج را فراهم کرد. گرچه زدودنِ کامل این وجوه از خشونت در یک جامعه به اصلاح بسترهای فرهنگی و سنتی نیز نیازمند است.
انقلابِ زنانه، طولانی‌تر!
انقلاب سودان و ایستادگی سیاسی و مدنی زنان سودانی نه تنها برای زنان معترض ایرانی امید و الهام‌بخش است که به ما یادآوری می‌کند تغییراتی که زنان می‌خواهند در جامعه ایجاد کنند و فردای بهتر و برابرتری که می‌خواهند بسازند، با موانع و مقاومت‌های بیشتری روبه‌روست.
فعالان حقوق زنان در سودان می‌گویند: «انقلاب زنان طولانی‌تر از انقلاب مردان است چرا که زنان پس از انقلاب هم همچنان باید برای بازپس گرفتن سهم و جایگاه خود به مبارزات ادامه دهند». در چنین شرایطی است که زن بودن یعنی انقلابی همواره و همیشه.
