در آستانه‌ی ۱۱ اکتبر، روز جهانی دختران، معاون وزیر بهداشت خبر از حذف محدودیت سن بارداری داد و اعلام کرد ۱۵ سالگی سن مناسبی برای بارداری است. طبق تغییرات اخیر، در برنامه‌های حوزه بهداشت ایران، اصطلاح «مادران باردار پرخطر» حذف و به «مادران نیازمند مراقبت‌های ویژه» تبدیل شده است.
در اسناد بین‌المللی از جمله پیمان‌نامه‌ی حقوق کودک که ایران هم آن را امضا کرده و باید به آن متعهد بماند، همه‌ی افراد زیر ۱۸ سال کودک به شمار می‌آیند. در حالی که نهادهای بین‌المللی و فعالان حقوق کودک در ایران با در نظر گرفتن ریسک بالای بارداری زیر ۱۹ سال برای زنان و نوزادان از جمله احتمال ابتلای زنان به بیماری اندومتریوز یا عفونت سیستمی در قیاس با مادران ۲۰ تا ۲۴ سال، تلاش می‌کنند از ازدواج و بارداری زودهنگام کودکان جلوگیری کنند، در این سال‌ها شاهد تلاش فزاینده و سازمان‌یافته برای ترویج ازدواج و بارداری دختران زیر ۱۸ سال بوده‌ایم. اما چرا حذف محدودیت سن بارداری چنین بحث‌برانگیز شده است؟ این تصمیم چه ارتباطی با کودک‌همسری دارد و چه تأثیراتی بر سلامت دختران نوجوان خواهد گذاشت؟
کودک‌همسری، مقدمه‌ی بارداری در سنین پایین
کودک‌همسری، ازدواج دختران زیر ۱۸ سال، معضلی اجتماعی است که نه‌تنها حقوق کودکان را نقض می‌کند، بلکه به بارداری زودهنگام و پیامدهای ناگوار دیگری نیز منجر می‌شود. ازدواج دختربچه‌ها اغلب تحت فشارهای اقتصادی، فرهنگی یا حتی عرفی خانواده‌ها صورت می‌گیرد و دختران را پیش از آن‌که به بلوغ روانی و جسمانی برسند، به قبول مسئولیت‌های سنگین زندگی زناشویی مجبور می‌کند.
سن قانونی ازدواج در ایران ۱۳ سال برای دختران و ۱۵ سال برای پسران است اما در واقع محدودیت سنی برای ازدواج وجود ندارد و ازدواج در هر سنی ممکن است. ازدواج کودکان هم در سنت و هم در قانون ایران وجود دارد. تنها ازدواج دختر کمتر از ۱۳ سال و پسر کمتر از ۱۵ سال «منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح». تلاش‌ها برای تغییر این قانون و افزایش سن قانونی ازدواج در ایران در سال‌های گذشته ناکام مانده است.
حالا تصمیم دولت برای حذف محدودیت سن بارداری و اعلام ۱۵ سالگی به عنوان سن مناسب بارداری، می‌تواند به افزایش موارد کودک‌همسری منجر شود. خانواده‌هایی که به دلایل اقتصادی یا فرهنگی دختران خود را در سنین پایین به ازدواج مجبور می‌کنند، اکنون ممکن است با استناد به این تصمیم، بارداری در سن کم را توجیه کنند.
ازدواج در سنین پایین به معنای محرومیت از حقوق بنیادین مانند تحصیل و تصمیم‌گیری آزادانه است. دختران نوجوان، به دلیل نبود حمایت‌های قانونی و فرهنگی، مجبور به پذیرش فشارهای خانواده و جامعه برای ازدواج در سنین پایین می‌شوند.
ارتباط تنگاتنگ بین کودک‌همسری و بارداری زودهنگام موضوعی است که با این تصمیم جدید نگرانی‌های بیشتری ایجاد کرده است. دخترانی که در سن پایین ازدواج می‌کنند، بلافاصله با فشار خانواده‌ها یا حتی همسران برای بارداری مواجه می‌شوند. در بسیاری از جوامع سنتی، باردار شدن در اوایل ازدواج نشانه‌ای از موفقیت در ایفای نقش «زن» در خانواده تلقی می‌شود. این در حالی است که بدن دختران نوجوان برای بارداری آماده نیست. ازدواج در سنین پایین بطور مستقیم دختران را به سمت مادر شدن در شرایط نامناسب جسمی و روانی سوق می‌دهد. چرخهی کودک‌همسری و بارداری زودهنگام تأثیرات منفی بسیاری بر سلامت و آینده دختران دارد.
بارداری زودهنگام و کودک‌همسری بطور مستقیم با افزایش نابرابری جنسیتی مرتبط است. دخترانی که در سنین پایین مجبور به ازدواج و بارداری می‌شوند، اغلب به دلیل نبود فرصت‌های تحصیلی و شغلی، به‌طور کامل به همسران یا خانواده‌های خود وابسته می‌شوند و این وابستگی احتمال گرفتار شدن آنها در چرخهی انواع خشونت‌های خانگی را افزایش می‌دهد.
پیامدهای بارداری زودهنگام
بارداری در سنین نوجوانی، به‌ویژه برای سلامت دخترانی که هنوز به بلوغ کامل جسمی و روانی نرسیده‌اند، خطرات جدی دارد. این پیامدها شامل عوارض جسمی، روانی، اجتماعی و اقتصادی می‌شوند که زندگی دختران را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
۱. عوارض جسمی
- زایمان زودرس و مشکلات مرتبط با آن: یکی از پیامدهای رایج بارداری در سن پایین، زایمان زودرس است که می‌تواند سلامت مادر و نوزاد را به خطر بیندازد. نوزادان معمولا با وزن کم یا مشکلات سلامت متولد می‌شوند و خود مادر نیز در معرض خطرات مختلفی مانند پری‌اکلامپسی (فشار خون بالا در دوران بارداری) و کم‌خونی قرار می‌گیرد.
- مشکلات رشد جسمانی: بدن دختران نوجوان هنوز به طور کامل رشد نکرده و بارداری در این سن می‌تواند عوارضی همچون مشکلات استخوانی و لگنی را ایجاد کند. در بسیاری از موارد، به دلیل عدم رشد کامل استخوان لگن، دختران نوجوان قادر به زایمان طبیعی نیستند و نیاز به سزارین پیدا می‌کنند که خود با عوارض و خطرات بیشتری همراه است.
- مرگ‌ومیر مادران و نوزادان: به دلیل آماده نبودن بدن برای بارداری و زایمان، دختران نوجوان نسبت به زنان بالغ بیشتر در معرض خطر مرگ‌ومیر قرار دارند. سازمان بهداشت جهانی بارها اعلام کرده است که بارداری در سنین نوجوانی یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر مادران و نوزادان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه است.
۲. آثار روانی بارداری زودهنگام
بارداری در سنین پایین، علاوه بر عوارض جسمی، تأثیرات روانی عمیقی نیز بر دختران نوجوان دارد. از جمله این تأثیرات می‌توان به افسردگی، اضطراب و تنهایی اشاره کرد.
- افسردگی پس از زایمان: احتمال ابتلای دختران نوجوان به افسردگی پس از زایمان نسبت به زنان بزرگسال بیشتر است. فشار بر دختر نوجوانی که هنوز دوران بلوغ را بطور کامل از سر نگذرانده و حالا مادر هم شده چنان زیاد است که می‌تواند باعث انزوای اجتماعی و مشکلات جدی روانی در آینده شود.
- فقدان حمایت اجتماعی: دخترانی که در سن پایین باردار می‌شوند، اغلب به دلیل ازدواج زودهنگام از تحصیل و حمایت‌های اجتماعی محروم می‌شوند. این محرومیت باعث می‌شود آنها از دسترسی به شبکه‌های حمایتی مانند خانواده و دوستان باز بمانند و این انزوا می‌تواند به تشدید مشکلات روانی آنها منجر شود.
۳. وابستگی اقتصادی و اجتماعی
ازدواج و بارداری زودهنگام معمولا به معنی وابستگی اقتصادی و اجتماعی دختران به همسر یا خانواده است. دخترانی که در سنین پایین مجبور به ترک تحصیل می‌شوند، قادر به یافتن شغل مناسب نیستند و این موضوع وابستگی‌شان به دیگران را افزایش می‌دهد.
همچنین بارداری در سن پایین باعث می‌شود دختران از ادامه‌ی تحصیل و کسب فرصت‌های شغلی محروم شوند. این محرومیت آنها را در چرخه‌ای از فقر و وابستگی اقتصادی گرفتار می‌کند؛ چرخه‌ای که خروج از آن به‌راحتی ممکن نیست.
روز جهانی دختران و پیام‌های متناقض
اعلام حذف محدودیت سن بارداری دقیقا در آستانه‌ی روز جهانی دختران، به‌خوبی تضاد عمیق میان سیاست‌های جمهوری اسلامی و تلاش‌های نهادهای بین‌المللی برای حمایت از حقوق دختران را برجسته می‌کند.
این روز به‌منظور تاکید بر نادیده‌انگاری دختران در دسترسی به حقوق برابر با پسران از جمله حق تحصیل و دسترسی به فرصت‌های شغلی برابر و همین‌طور برجسته کردن پدیده‌های مخربی چون کودک‌همسری که می‌توان آن را مصداق تجاوز مجاز به دختران کوچک دانست، در نظر گرفته شده است. اما تصمیم به حذف محدودیت سن بارداری بطور مستقیم دست‌آوردهای جهانی در حمایت از حقوق کودکان دختر را نشانه می‌گیرند و این تلاش‌ها را به هیچ می‌انگارد.
این اقدام حاوی پیامی نگران‌کننده است؛ حاکمیت در ایران نه‌تنها سلامت جسمی و روانی دختران را تضمین نمی‌کند بلکه برای به خطر انداختن آن قانون وضع می‌کند، به آن رسمیت می‌بخشد و با ترویج و تشویق ازدواج دختران کوچک زمینه را برای محرومیت آنها از حقوق اساسی‌شان فراهم می‌کند. اکنون بیش از هر زمان دیگری به آگاهی‌بخشی عمومی و ایجاد تغییراتی در قانون برای مهار این روند نیاز داریم.
